Türkiyenin Fiziki Coğrafyası
COĞRAFYANIN TANIMI VE KONUSU
Coğrafya:
Yeryüzündeki doğal ve beşeri olayları, karşılıklı etkileşimlerini ve
bunun canlılar üzerindeki etkilerini inceleyen bilim dalıdır.
COĞRAFİ KONUM
Bir nokta, bir bölgeye da ülkenin dünya
üzerindeki yerine coğrafî konum denir.
Coğrafi Konum
A) MATEMATİK KONUM
Dünya üzerinde herhangi bir noktanın
başlangıç meridyenine ve Ekvator'a göre konumuna denir. Matematik
konum, paralel daireler ve meridyen yaylarından yararlanılarak
bulunur.
PARALEL DAİRELER
Ekvator: Kutup
noktalarından eşit uzaklıktaki noktaların birleşmesiyle oluşan,
dünya'yı iki eşit yarım küreye ayıran en büyük dairedir.
Paralel: Ekvator'dan
itibaren her iki kutba doğru birer derece aralıklarla çizilen
dairelere denir.
Paralellerin Özellikleri:
Paralellerin başlangıcı Ekvator'dur. O
ile gösterilir.
90 tanesi Kuzey Yarımküre'de 90 tanesi
Güney Yarımküre'de olmak üzere toplam 180 tanedir.
Dünya'nın geoid şeklinden dolayı
paralellerin uzunlukları Ekvator'dan kutuplara doğru kısalır.
Kutuplarda nokta halin alır.
Dünya'nın her yerinde iki paralel
arasındaki uzaklık
Dünya Üzerindeki Önemli Paraleller ve
Dereceleri
Paraleller arası uzunluk hesaplamaları
Paraleller arası uzaklık hesaplanırken
iki paralel arası mesafenin her yerde
Uzaklığını bulmak istediğimiz noktaların
her ikisi de aynı yarımkürede ise büyükten küçüğü çıkarıp 111 ile
çarparız. Farklı yarımkürelerde ise ikisini toplayıp 11l'le çarparak
sonuca ulaşırız.
ENLEM VE BOYLAM
Enlem ile paralel aynı dairelerdir.
Paralel dairelerin adıdır. Enlem ise o dairenin Ekvator'a olan
uzaklığının açı cinsinden değeridir.
Boylam ile meridyen aynı çizgilerdir.
Meridyen yayın adıdır. Boylam ise bu yayın başlangıç meridyenine
olan uzaklığının açı cinsinden değeridir.
Enlemin Etkileri
Dünya'nın geoid şeklinden dolayı Güneş
ışınlarının geliş açısını etkiler. Bunun sonucunda Ekvator'dan
kutuplara doğru sıcaklığın düşmesine neden olur.
İnsan faaliyetleri, tarımsal etkinlik,
bitki örtüsü, toprak yapısı, akarsu rejimleri yerleşmenin üst
sınırı, hayvan türleri enleme bağlı olarak değişir.
Dünya'nın dönüş hızı (çizgisel hızı)
Ekvator'dan kutuplara doğru azalır.
Yerçekimi, gece - gündüz uzunlukları,
atmosferin kalınlığı enleme göre değişir.
Meridyenin Özellikleri
180 tanesi doğu, 180 tanesi batı
yarımkürelerde olmak üzere toplam 360 tanedir.
Aralarındaki mesafe Ekvator üzerinde
Başlangıç meridyeni Londra'daki Greenwich
gözlemevinden geçer (O).l'er derece aralıklarla çizilmiştir.
Aralarında 4 dakikalık zaman farkı
vardır.
Bütün meridyenlerin uzunlukları aynıdır.
YEREL SAAT
Yeryüzündeki herhangi bir yerin
boylamının Güneş'in tam önüne geldiği an, o yerin öğle vakti (saat
12.00) olarak kabul edilir. Günün diğer zamanları buna göre
hesaplanır. Böylece yerel saat belirlenmiş olur.
Yerel Saat Problemleri
Yerel saat hesaplaması yapılırken;
Ardışık iki boylam arasındaki zaman farkı
4 dakikadır.
Dünya batıdan doğuya doğru döndüğünden
doğudaki bir boylamın yerel saati kendisine göre batıda yer alan
boylamın yerel saatinden ileridir.
Aynı boylam üzerinde yer alan farklı
noktalar arasında yerel saat farkı oluşmaz.
Zaman farkını bulmak için;
1. Aynı yarım küre'de
ise; Boylam farkı bulunur ve dörtle çarpılır. 2. Farklı yarım kürede
ise; Boylamlar toplanır ve dörtle çarpılır.
Örnek: 20° Doğu
boylamında yerel saat 14 : 00 iken 50° Doğu boylamında yerel saat
kaçtır?
Çözüm:
Zaman farkı =(50°-20°). 4
= 30. .4=
Bu nedenle çıkan sonuç bilinen saatte
eklenir.
20" Doğu'nun yerel saati = 14 : 00 + 2:
00 = 16 : 00 olur.
Örnek: 25. doğu
boylamında yerel saat 14:20 iken 15° Batı boylamında yerel saat
kaçtır?
Çözüm:
Zaman farkı = (15° + 25°) .4= 40..4 ■=
15° Batı boylamının yerel saati geridir.
Bu nedenle bulunan zaman 25° Doğu boylamının zamanından çıkarılır.
15° batının 14:20-2:40
Yerel saati = 11:40 olur.
Ulusal Saat ve Saat Dilimleri
Dünya üzerinde her meridyenin bir saat
ayarı vardır. Ülkeler toprakları üzerinde geçen herhangi bir
meridyenin saatini ortak saat olarak kullanırlar. Doğu - batı
doğrultulu toprak genişliği fazla olan Çin, Kanada, ABD gibi ülkeler
birden fazla ortak saat kullanırlar. Kuzey-güney yönlü toprak
genişliği fazla olan Şili, Belçika gibi ülkeler tek saat dilimi
kullanırlar.
Türkiye, 30° izmit boylamı üzerinde geçen
2. saat dilimini ortak saat olarak kullanır. Yazın Güneş ışığından
daha fazla yararlanmak amacıyla saatler bir saat ileri alınarak 45°
doğu boylamı üzerinde bulunan 3. saat dilimini ortak saat olarak
kullanır.
-Türkiye 36" -42"Kuzey paralelleri ile
26"- 45"Doğu meridyenleri arasında bulunur.
-
Güney den kuzeye doğru Güneş ışınlarının geliş açısı daralır
ve sıcaklıklar düşer.
-
Öğle vakti cisimlerin gölge yönü kuzeyi gösterir.
-
Gölge boyu hiçbir zaman sıfır olmaz.
-
Güneyden kuzeye gölge boyu uzar.
-
Kuzeyden esen rüzgarlar soğutucu, güneyden esen rüzgarlar
ılıtıcı etki yapar.
-
Güneyden kuzeye denizlerin tuzluluk oranı azalır.
-
Mevsimler belirgin olarak yaşanır.
-
Dağların güney yamaçları bakının etkisiyle kuzey yamaçlara
oranla daha sıcaktır.
-
Türkiye'deki sürekli rüzgarlar batı rüzgarlarının etkisi
altındadır.
-
Güneş ışınları hiçbir zaman dik düşmez.
-
Doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık zaman farkı vardır.
-
Türkiye'nin en doğusu ile en batısı arasında
-
Türkiye'nin en kuzeyi ile en güneyi arasındaki mesafe
-
Güneyden kuzeye doğru gece gündüz süre farkı artar.
-
Türkiye'de 21 Mart'tan 23 Eylül'e kadar gündüz, 23 Eylül'den
21 Mart'a kadar ise geceler uzundur.
ÖZEL KONUM
Dünya üzerindeki herhangi bir yerin
çevresindeki denizlere, ana yollara, geçitlere, komşulara, ticari
merkezlere göre konumudur.
Türkiye'nin özel konumu ve sonuçları
-
Türkiye; Asya, Avrupa ve Afrika Kıtalarının yaklaştığı
yerdedir.
-
Üç tarafının denizlerle çevrili ve yüksek olması, iklimini ve
bitki örtüsünü zenginleştirmiştir.
-
Önemli kara ve deniz yolları üzerinde bulunması jeopolitik
önemini arttırmıştır.
-
Zengin petrol yataklarına sahip Ortadoğu ve sanayisi gelişmiş
Avrupa ülkelerine yakınlığı önemini arttırmıştır.
-
Eğimli olması akarsularının hidroelektrik potansiyellerini
arttırmıştır.
-
Zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir.
-
Dağların uzanış yönü batı- doğu yönlüdür. Ulaşım kuzey güney
yönlerinde güçlükle sağlanır.
-
Yükselti batından doğuya doğru artar. Buna bağlı olarak iklim
koşullan sertleşir.
-
Aynı anda dört mevsim özellikleri yaşanabilir.
GÜNDÖNÜMÜ TARİHLERİ VE ÖZELLİKLERİ
21 MART - 23 EYLÜL EKİNOKSLARI (Gece -
gündüz eşitliği)
-Güneş ışınları ekvatora dik gelir.
Ekvator üzerinde dikilen bir çubuğun saat 12:00'da gölgesi oluşmaz.
-Bütün dünya üzerinde gece gündüz
eşitliği yaşanır.
-Aydınlanma çemberi kutup noktalarından
geçer.
-21 Martta KYK'de ilkbahar, GYK'de
sonbahar başlar.
-23 Eylül'de KYK'de sonbahar, GYK'de
ilkbahar başlar.
-Güneş tam doğudan doğar, tam batıdan
batar.
-Aynı meridyen üzerindeki noktalarda
güneş aynı anda doğar ve batar.
-Ekvatora uzaklığı aynı olan enlemlerde
güneş ışınlarının geliş açıları aynıdır.
-Güneş ışınları yengeç dönencesine dik
gelir.
-Yengeç dönencesine dikilen çubuğun saat
12:00'da gölgesi oluşmaz.
-Aydınlama dairesi kutup dairelerinden
geçer.
-K YK'deyaz, GYK'de kış başlar.
-KYK'de en uzun gündüz, GYK'de en uzun
gece yaşanır.
-Bu tarihten sonra kuzey yarımkürede
gündüzler kısalmaya geceler uzamaya başlar.
-Kuzeye doğru gidildikçe gündüzler uzar,
güneye gidildikçe geceler uzar.
-KKD'nde 24 saat gündüz, GKD'nde 24 saat
gece yaşanır.
21 ARALIK SOLSTİSİ
Güneş ışınları oğlak dönencesine dik
gelir.
Oğlak dönencesi üzerine dikilen bir
çubuğun saat 12:00 gölge boyu oluşmaz.
Aydınlanma çizgisi kutup dairelerinden
geçer.
GYK'deyaz K YK'de kış başlar.
G YK'de en uzun gündüz, K YK'de en uzun
gece yaşanır.
21 Aralıktan sonra güney yarımkürede
gündüzler uzamaya başlar.
Kuzeye gidildikçe geceler güneye
gidildikçe gündüzler uzamaya başlar.
GKD'nde 24 saat gündüz, KKD'nde 24 saat
gece yaşanır.
TÜRKİYE'NİN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ
1. DAĞLAR
Türkiye'nin dağlan; kıvrılma, kırılma ve
volkanizma sonucunda oluşmuştur.
a) Kıvrılma Sonucu Oluşan Dağlar
Ülkemizin kıvrım dağları 3. jeolojik
zamanda Alp - Himalaya kıvrım sistemi sonucu oluşmuştur. Kuzeyinde
Gürcistan sınırından başlayıp Sakarya ırmağının doğusunda son bulan
Kuzey Anadolu Dağları, güneyinde Teke yarımadası'ndan başlayıp
Hakkari yöresinde son bulan Toros Dağları uzanış gösterir.
Kuzey Anadolu Dağları:
Bu dağlar doğu batı yönlü denize paralel uzanır.
Batı Karadeniz Dağları:
Bu dağlar, kuzeyden güneye; Küre, Bolu,Ilgaz ve Köroğlu
Dağlarıdır.
Orta Karadeniz Dağlan:
Yükseltileri. Doğu ve Batı Karadeniz Dağları'ndan azdır. Bu
kuşakta Canik Dağları yer alır.
Doğu Karadeniz Dağları:
Ortalama yükseltileri
Giresun ve Rize Dağları, Güneyde Mescit, Kop, Çimen Dağları yer
alır.
Güney Anadolu (Toros) Dağları:
Akdeniz'e paralel uzanırlar. Doğuda Doğu Anadolu ile
Güneydoğu Anadolu
bölgelerinin sınır çizgisini oluştururlar.
Batı Toroslar:
Akdeniz Bölgesi'nin batısında Antalya Körfezi'nin iki tarafını
çevrelerler. Bey dağları. Sultan, Dedegöl ve Geyik Dağları'ndan
oluşurlar.
Orta Toroslar: Bolkar,
Aladağlar, Tahtalı ve Binboğa Dağları'ndan oluşur.
Güneydoğu Toroslar:
Bitlis ve Cilo (Buzul) Dağları'ndan oluşur. Torosların diğer devamı
Doğu Toroslar'dır. Bu dağ kuşağında Mercan, Karasu - Araş,
Şerafetlin ve Bingöl Dağlan yer alır.
İç Anadolu Dağları:
Tek sıra halinde uzanan bu dağların yükseltileri fazla değildir.
Başlıcaları; Emir, Türkmen, Ayaş, Elmadağ ve Tecer Dağlarıdır.
b) Kırılma Sonucu Oluşan Dağlar
Bu dağlar 3. jeolojik zamanda Alp -
Himalaya sistemi içinde oluşmuşlardır. Batı Anadolu'da yer alırlar.
Doğu - Batı yönlü olup denize dik
uzanırlar. Kuzeyden güneye, Kazdağı, Madra, Yund, Boz, Aydın ve
Menteşe Dağlarıdır.
c) Volkanik Dağlar
Bu dağlar 4. jeolojik zamanda
oluşmuşlardır. Sönmüş tek volkan dağlardır.
İç Anadolu'da:
Güneybatı - Kuzeydoğu doğrultusunda; Karadağ, Karacadağ, Melendiz,
Hasandağı ve Erciyes'tir.
Doğu Anadolu'da: Van
Gölü'nün kuzeyinde kuzeydoğu - güneybatı yönünde uzanırlar. Nemrut.
Süphan,Tendürek, Küçük ve Büyük Ağrı şeklinde sıralanırlar.
Güneydoğu Anadolu'da:
Karacadağ yer alır.
Marmara'da: Uludağ
bulunur.
Ege'de: Manisa Kula'daki genç volkan
konileri.
2. PLATOLAR
Plato: Çevresine göre yüksekte yer alan
ve akarsu vadileriyle derince yarılmış düzlüklere denir.
- Platoların
bölgelere göre dağılışı
-iç Anadolu Bölgesi'nde:
Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok ve Uzunyayla Platoları.
-
Marmara Bölgesi'nde: Çatalca - Kocaeli
Platosu.
-
Akdeniz Bölgesi'nde: Teke ve Taşeli
Platoları.
-
Ege Bölgesi'nde: Yazılıkaya Platosu.
(Bayat)
-
Doğu Anadolu Bölgesi'nde: Erzurum. Kars ve
Ardahan Platoları.
-
Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde: Gaziantep,
Şanlıurfa Platolarıdır.
3. OVALAR
Ova: Çevresine göre
çukurda kalan ve üzeri akarsuların taşıdıkları alüvyonlarla örtülü
olan düzlüklerdir.
-Kıyı (Delta) Ovaları: Akarsuların
taşıdıkları alüvyonları deniz ortamında veya kıyının hemen gerisinde
biriktirerek oluşturdukları düzlüklerdir. Kıyı ovaları tarım
faaliyetinin çok yoğun olduğu verimli alanlardır.
Delta Ovalarının Dağılışı
Karadeniz'de: Bafra,
Çarşamba
Ege'de: Gediz, Bakırçay, Küçük ve Büyük
Menderes Akdeniz'de: Çukurova, Silifke
İç ovalar:
Ülkemizin kıyıdan uzak iç kesimlerinde
yer alan ovalardır. Genel olarak batıdan doğuya gidildikçe
yükseltileri artar. Kıyı ovaları kadar yoğun tarım yapılmaz.
İç Ovaların Dağılışı
Karadeniz'de: Düzce,
Kastamonu, Erbaa, Niksar, Bolu.
Marmara'da: Ergene,
Yenişehir, Bursa, İnegöl.
Ege'de: Edremit, Aydın, Nazilli, Söke.
Akdeniz'de: Elmalı,
Acıpayam, Tefenni, Gölhisar.
İç Anadolu'da:
Eskişehir, Konya, Kayseri, Çubuk, Ereğli
Doğu Anadolu'da: Muş,
Pasinler, Iğdır, Horasan, Elbistan, Malatya, Erzincan.
Güneydoğu'da:
Ceylanpınar. Suruç, Birecik, Harran.
4.AKARSULAR VE BARAJLAR
Akarsu: Yağışlarla
yeryüzüne inen, kaynaklardan çıkarak bir yatakta eğim doğrultusunda
akan, göl, ova veya denizlerde son bulan sulardır.
a) Akarsu havzası:
Akarsuyun tüm kollarıyla beraber su topladığı bölgeye denir.
Akarsular, topladıkları suları denize ulaştırıyorlarsa bu tür
akarsuların havzası açık havzadır. Eğer akarsular
topladıkları suları denize ulaştıramıyorlarsa iç göl veya ovaya
boşaltıyorlarsa bu akarsuların havzaları kapalı havzadır.
-Açık Havzalar
Karadeniz: Doğudan batıya doğru
Çoruh, Yeşilırmak, Kızılırmak, Yenice ve Sakarya.
Marmara: Susurluk
Çayı, Meriç.
Ege: Kuzeyden güneye
doğru Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes.
Akdeniz: Batıdan
doğuya Aksu, Manavgat, Dalaman, Göksu, Seyhan, Ceyhan ve Asi.
Basra Körfezi: Dicle,
Fırat akarsulardır. -Kapalı Havzalar
NOT: Türkiye'de
kapalı havzalar yoğun olarak İç Anadolu Bölgesi'nde toplanmıştır.
Bunun nedenleri;
•Etrafının yüksek sıradağlarla çevrili
olması
•Bölgedeki akarsuları besleyen kaynak ve
yağışların yetersiz olmasıdır.
İç Anadolu'da: Tuz
Gölü, Akşehir ve Eber Gölü.
Akdeniz'de: Göller
Yöresi. Doğu Anadolu'da: Van Gölü ve Kura, Araş nehirleridir.
B)
TÜRKİYE AKARSULARININ GENEL ÖZELLİKLERİ
•
Rejimleri düzensizdir.
•
Taşıdıkları su miktarları (debi) düşüktür.
•
Yatak eğimleri fazladır. Bunun sonucunda;
-
Taşımacılığa uygun değildir.
-
Bol alüvyon taşırlar.
-
Denge profiline ulaşmamıştır.
-
Akış hızları yüksektir.
-
Hidroelektrik (enerji) potansiyelleri yüksektir.
-
Boyları kısadır.
C) AKARSULARIMIZ VE ÜZERLERİNDE
KURULAN BARAJLAR
Akarsularımız üzerindeki barajlar;
-
Sulama
-
İçme suyu temini
-
Elektrik üretmek
-
Erozyon ve taşkınları önlemek amacıyla kurulmuştur.
-
Kızılırmak üzerinde: Hirfanlı, Kesikköpıü,
Altınkaya
-
Yeşilırmak üzerinde: Almus, Hasan Uğurlu,
Suat Uğurlu
-
Sakarya üzerinde: Sarıyar, Gökçekaya,
Çubuk I, Çubuk II
-
Gediz üzerinde: Demirköprü
-
Büyük Menderes üzerinde: Kemer, Adıgüzel
-
Manavgat üzerinde: Oymapınar
-
Seyhan üzerinde: Seyhan
-
Ceyhan üzerinde: Aslantaş, Kartalkaya,
Berke
-
Fırat üzerinde: Atatürk, Karakaya, Keban
-
Dicle üzerinde: Devegeçidi, Kralkızı,
llısu. Batman
5. GÖLLER
Göl: Karalar üzerinde
bulunan çukurları doldurmuş durgun sulara denir. Göllerin suları,
bulundukları coğrafi bölgenin yağış -ejimi, gölü besleyen akarsular,
arazinin yapısı, buharlaşma, sularını dışarı akıtmaları (gideğen)
gibi faktörlere bağlı olarak farklılık gösterir. Van Gölü'nün suları
sodalı, Tuz Gölü ve Burdur Gölü'nün tuzlu, Beyşehir ve Eğirdir
göllerinin suları tatlıdır.
Göllerin Coğrafi Dağılışı
-
Karadeniz Bölgesi: Sera, Tortum,
Yedigöller, Abant
-
Marmara Bölgesi: İznik, Sapanca, Ulubat,
Manyas, Büyük ve Küçük Çekmece, Terkos.
-
Ege Bölgesi: Barfo (Çamiçi)
-
Akdeniz Bölgesi: Beyşehir, Eğirdir,
Burdur, Acıgöl, Kovada, Suğla.
-
İç Anadolu: Tuz Gölü, Mogan, Eymir,
Akşehir, Eber.
-
Doğu Anadolu: Van Gölü, Nemrul, Erçek,
Nazik, Balık, Çıldır, Haçlı, Hazar. Göllerden;
-
Sulama ve içme suyu kullanımı
-
Balıkçılık ve avcılıkta
-
Ulaşım ve enerji üretiminde
-
Tuz ve soda üretiminde yararlanılır.